Могҗизалар дөньясы ул — театр

Әйләнә сәхнә, әйләнә,
сибелеп кала еллар.
Сибелеп кала язмышлар,
режиссерлар, геройлар...
Сибелә... Әйләнә сәхнә.
Булмый шул каршы торып.
Изге җиргә була икән
табынып тик, баш орып.
Тоела кайчак, сәхнә ул
агачтан түгелдер күк.
Күз яше белән юылган
көзгедер, күңелдер күк.
Анда иңләп йөрүчеләр
илаһи затлар кебек.
Алар гаҗәеп якын да,
һәм бераз ят та кебек.
...Әйләнә сәхнә, әйләнә,
шуышып кереп китә.
Гомерләрне, бәгырьләрне
кискәләп, телеп китә.
Равил ФӘЙЗУЛЛИН.
Татар театры узган юл — озын-озак, данлы-мактаулы, гыйбрәтле һәм хәвеф-хәтәрле. Сәхнә фидакарьләренә юл яру бер дә җиңел булмаган. Әмма театр куюны тыйсалар да, кара көчләр төрле явызлыклар кылсалар да, ул оешкан, татар сибелгән бөтен кыйтгаларны иңләп-буйлап халыкка аң-белем тараткан, нур чәчкән. Бу эшкә бөтен йөрәге, җаны-тәне белән бирелгән фидакарьләр халык күңелендә якты йолдыз булып калыккан. Театр безнең газиз туган телебезне, милләт буларак халкыбызны, рухыбызны саклаган.
Драматургиянең иң беренче карлыгачлары — Габдрахман Ильясиның «Бичара кыз»ы 1887 елда, ә тагын бер елдан соң Фатих Халидинең «Рәдде бичара кыз» драмалары дөньяга килә. 1898 елда унтугыз яшьлек Галиәсгар Камал беренче драмасы «Бәхетсез егет»не язып, Петербургка цензурага җибәрә, бер елдан ул басылып чыга. Икенче әсәре «Өч бәдбәхет» драмасы 1900 елда дөнья күрә. «Бәхетсез егет»не “Мөхәммәдия” мәдрәсәсе шәкертләре сәхнәгә куя. Бу профессиональ театр тууга һәм театр сөюче яшьләр үсүгә җирлек була. Г. Тукай беренче татар профессиональ труппасы төзелгәнгә кадәр үк «…халыкны алга, культурага, прогресска алып бара торган сәнгать — театр безнең киләчәк көннәребез өчен файдалы вә өметле бер нәрсә…» дип ышанып яза. Ә инде 1906 елның 22 декабрендәге ачык спектакль өчен типографиядә басылган афиша, «Яңа клуб» бинасында Татарская учительская школаның ярлы укучылары файдасына куелган «Кызганыч бала» һәм «Гыйшык бәласе» пьесалары Казан халкының дикъкатен җәлеп итә. Шуңа күрә бу — тарихка беренче рәсми спектакль һәм татар театры туган көн буларак кереп кала да инде. Спектакль программасында Тарханова, Шәмсетдинова, Галиева, Моратова (псевдонимнар) кебек хатын-кыз фамилияләре булса да, Тукай кояшка тиңләгән беренче артистка һәм режиссер — Сәхибҗамал Гыйззәтуллина-Волжская исеме театр тарихына алтын хәрефләр белән язылган. Алты яшьтән асрау булган Сәхибҗамал, ун яшьтән тегү тегеп гаиләсенә булышкан Гөлсем Болгарская, ятимә кыз Фатыйма Ильская, авылның «Галиябану»ы исеме алган Нәгыймә Таҗдарова нинди генә авыр, катлаулы юл үтсәләр дә, гомер буе сәхнәгә тугрылыклы калган зур артисткаларга әвереләләр.
1917 елда «Сәйяр» Казанда һәм Мәскәүдә Беренче Бөтенроссия мөселманнары корылтаенда Гаяз Исхакыйның «Зөләйха»сын күрсәтә. Төп рольне «шагыйранә оста» башкарган Гөлсем Болгарскаяның даны тагын да югары күтәрелә.
Йөз ел элек ышанычлы, нык адымнар белән атлап киткән татар театрының чишмә башында Гафур Колахмәтев, Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камал, беренче мөселман драма труппасы җитәкчеләре Ильяс Кудашев-Ашказарский, үзе исән вакытта ук артистлар «театрның атасы» дип зурлаган Габдулла Кариев, В. Мортазин-Иманский кебек олпат затлар — татар сәнгатенең алтын баганалары булган. 1926 елда театр Академия дәрәҗәсен ала. 1939 елдан Г. Камал театры дип аталып, илнең иң мәшһүр иҗат коллективлары рәтенә баса.
1917 елга кадәр махсус театраль белем алган ике артистка — Петербургта Драматик курсларда укыган Суфия Әхмәрова белән Әшрәф Синяева гына сәхнәдә уйный. Суфия бай кияүгә чыга да сәхнәне ташлый, ә Әшрәф Синяева (1892—1925) Петербургта аерым татар театры оештырырга тырышып йөргәндә вафат була.
Самара шәһәрендәге татар студиясен тәмамлап, 1920 елда театрга Таҗи Гыйззәт, Хөсәен Уразиков, Әсгать Мәҗит кебек олы шәхесләр кайта. Ә 1923 елда, Казанда ачылган театр техникумы Галия Булатова, Галия Кайбицкая, Галия Нигъмәтуллина, Хәким Сәлимҗанов, Галимә Ибраһимова, Зифа Басыйрова, Рәшидә Җиһаншина, Айрат Арсланов, Шәүкәт Биктимеров һ. б. артистларны тәрбияләп чыгара.
Мәскәүнең Луначарский исемендәге Театр институты (ГИТИС) каршындагы беренче татар студиясе 1949 елда сәнгатебезгә Празат Исәнбәт, Шәхсәнәм Әсфәндиярова, Дэллюс Ильясов, Рәфкат Бикчәнтәев, Гәүһәр Камалова, Асия Хәйруллина, Асия Галиева, Мәхмүт Хәсәнов кебек олуг сәнгатькәрләрне бирде.
Икенче студия Мәскәүнең М. Щепкин исемендәге театр училищесында укып, театрга 1961 елда кайтты. Ринат Таҗи, Равил Шәрәфи, Әзһәр Шакир, Наил Дунай, Гөлсем Исәнгулова, Нәҗибә Ихсанова, Рабит Батулла, Туфан Миңнуллин, Фирдәвес Әхтәмова, Флера Хәмитова… исемнәре һәр татар тамашачысына яхшы таныш.
Питерда өченче студия — Кинематография һәм театр институтын тәмамлап Илдус Әхмәтҗанов, Шамил Бариев, Зөһрә Шакирҗан, Инсаф Фәхретдинов, Габделфәрт Шәрәфиев кебек сәнгатькә чын күңелдән бирелгән артистлар 1973 елда Казанга кайтты.
1988 елда дүртенче студияне тәмамлаган щепкинчылар — Илдус Габдрахманов, Ринат Әюпов, Әмир Камалиев, Илсөя Төхфәтуллина, Раушан Шәрипов, Фердинанд Хафизов, Мәрьям Йосыпова, Айрат Арслан исемнәре дә тамашачыга ят түгел.
Йөз ел эчендә ничәмә-ничә йөзләгән драма, трагедия, комедия, водевильләр сәхнәгә менгәндер. Һәркайсының үз язмышы бар… Бәгъзеләре айлар-еллар буе сәхнәдән төшмичә, кат-кат куела, ә кайсы берсенә бик аз гына уйналып, онытылу насыйп була. Озын гомерле сәхнә әсәрләренең сере нәрсәдә? Моңа берәү дә өзеп кенә җавап бирә алмас иде. Озын гомерле — мәңгелек язмышка ия әсәрләр, саный китсәң, шактый җыела.
сибелеп кала еллар.
Сибелеп кала язмышлар,
режиссерлар, геройлар...
Сибелә... Әйләнә сәхнә.
Булмый шул каршы торып.
Изге җиргә була икән
табынып тик, баш орып.
Тоела кайчак, сәхнә ул
агачтан түгелдер күк.
Күз яше белән юылган
көзгедер, күңелдер күк.
Анда иңләп йөрүчеләр
илаһи затлар кебек.
Алар гаҗәеп якын да,
һәм бераз ят та кебек.
...Әйләнә сәхнә, әйләнә,
шуышып кереп китә.
Гомерләрне, бәгырьләрне
кискәләп, телеп китә.
Равил ФӘЙЗУЛЛИН.
Татар театры узган юл — озын-озак, данлы-мактаулы, гыйбрәтле һәм хәвеф-хәтәрле. Сәхнә фидакарьләренә юл яру бер дә җиңел булмаган. Әмма театр куюны тыйсалар да, кара көчләр төрле явызлыклар кылсалар да, ул оешкан, татар сибелгән бөтен кыйтгаларны иңләп-буйлап халыкка аң-белем тараткан, нур чәчкән. Бу эшкә бөтен йөрәге, җаны-тәне белән бирелгән фидакарьләр халык күңелендә якты йолдыз булып калыккан. Театр безнең газиз туган телебезне, милләт буларак халкыбызны, рухыбызны саклаган.
Драматургиянең иң беренче карлыгачлары — Габдрахман Ильясиның «Бичара кыз»ы 1887 елда, ә тагын бер елдан соң Фатих Халидинең «Рәдде бичара кыз» драмалары дөньяга килә. 1898 елда унтугыз яшьлек Галиәсгар Камал беренче драмасы «Бәхетсез егет»не язып, Петербургка цензурага җибәрә, бер елдан ул басылып чыга. Икенче әсәре «Өч бәдбәхет» драмасы 1900 елда дөнья күрә. «Бәхетсез егет»не “Мөхәммәдия” мәдрәсәсе шәкертләре сәхнәгә куя. Бу профессиональ театр тууга һәм театр сөюче яшьләр үсүгә җирлек була. Г. Тукай беренче татар профессиональ труппасы төзелгәнгә кадәр үк «…халыкны алга, культурага, прогресска алып бара торган сәнгать — театр безнең киләчәк көннәребез өчен файдалы вә өметле бер нәрсә…» дип ышанып яза. Ә инде 1906 елның 22 декабрендәге ачык спектакль өчен типографиядә басылган афиша, «Яңа клуб» бинасында Татарская учительская школаның ярлы укучылары файдасына куелган «Кызганыч бала» һәм «Гыйшык бәласе» пьесалары Казан халкының дикъкатен җәлеп итә. Шуңа күрә бу — тарихка беренче рәсми спектакль һәм татар театры туган көн буларак кереп кала да инде. Спектакль программасында Тарханова, Шәмсетдинова, Галиева, Моратова (псевдонимнар) кебек хатын-кыз фамилияләре булса да, Тукай кояшка тиңләгән беренче артистка һәм режиссер — Сәхибҗамал Гыйззәтуллина-Волжская исеме театр тарихына алтын хәрефләр белән язылган. Алты яшьтән асрау булган Сәхибҗамал, ун яшьтән тегү тегеп гаиләсенә булышкан Гөлсем Болгарская, ятимә кыз Фатыйма Ильская, авылның «Галиябану»ы исеме алган Нәгыймә Таҗдарова нинди генә авыр, катлаулы юл үтсәләр дә, гомер буе сәхнәгә тугрылыклы калган зур артисткаларга әвереләләр.
1917 елда «Сәйяр» Казанда һәм Мәскәүдә Беренче Бөтенроссия мөселманнары корылтаенда Гаяз Исхакыйның «Зөләйха»сын күрсәтә. Төп рольне «шагыйранә оста» башкарган Гөлсем Болгарскаяның даны тагын да югары күтәрелә.
Йөз ел элек ышанычлы, нык адымнар белән атлап киткән татар театрының чишмә башында Гафур Колахмәтев, Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камал, беренче мөселман драма труппасы җитәкчеләре Ильяс Кудашев-Ашказарский, үзе исән вакытта ук артистлар «театрның атасы» дип зурлаган Габдулла Кариев, В. Мортазин-Иманский кебек олпат затлар — татар сәнгатенең алтын баганалары булган. 1926 елда театр Академия дәрәҗәсен ала. 1939 елдан Г. Камал театры дип аталып, илнең иң мәшһүр иҗат коллективлары рәтенә баса.
1917 елга кадәр махсус театраль белем алган ике артистка — Петербургта Драматик курсларда укыган Суфия Әхмәрова белән Әшрәф Синяева гына сәхнәдә уйный. Суфия бай кияүгә чыга да сәхнәне ташлый, ә Әшрәф Синяева (1892—1925) Петербургта аерым татар театры оештырырга тырышып йөргәндә вафат була.
Самара шәһәрендәге татар студиясен тәмамлап, 1920 елда театрга Таҗи Гыйззәт, Хөсәен Уразиков, Әсгать Мәҗит кебек олы шәхесләр кайта. Ә 1923 елда, Казанда ачылган театр техникумы Галия Булатова, Галия Кайбицкая, Галия Нигъмәтуллина, Хәким Сәлимҗанов, Галимә Ибраһимова, Зифа Басыйрова, Рәшидә Җиһаншина, Айрат Арсланов, Шәүкәт Биктимеров һ. б. артистларны тәрбияләп чыгара.
Мәскәүнең Луначарский исемендәге Театр институты (ГИТИС) каршындагы беренче татар студиясе 1949 елда сәнгатебезгә Празат Исәнбәт, Шәхсәнәм Әсфәндиярова, Дэллюс Ильясов, Рәфкат Бикчәнтәев, Гәүһәр Камалова, Асия Хәйруллина, Асия Галиева, Мәхмүт Хәсәнов кебек олуг сәнгатькәрләрне бирде.
Икенче студия Мәскәүнең М. Щепкин исемендәге театр училищесында укып, театрга 1961 елда кайтты. Ринат Таҗи, Равил Шәрәфи, Әзһәр Шакир, Наил Дунай, Гөлсем Исәнгулова, Нәҗибә Ихсанова, Рабит Батулла, Туфан Миңнуллин, Фирдәвес Әхтәмова, Флера Хәмитова… исемнәре һәр татар тамашачысына яхшы таныш.
Питерда өченче студия — Кинематография һәм театр институтын тәмамлап Илдус Әхмәтҗанов, Шамил Бариев, Зөһрә Шакирҗан, Инсаф Фәхретдинов, Габделфәрт Шәрәфиев кебек сәнгатькә чын күңелдән бирелгән артистлар 1973 елда Казанга кайтты.
1988 елда дүртенче студияне тәмамлаган щепкинчылар — Илдус Габдрахманов, Ринат Әюпов, Әмир Камалиев, Илсөя Төхфәтуллина, Раушан Шәрипов, Фердинанд Хафизов, Мәрьям Йосыпова, Айрат Арслан исемнәре дә тамашачыга ят түгел.
Йөз ел эчендә ничәмә-ничә йөзләгән драма, трагедия, комедия, водевильләр сәхнәгә менгәндер. Һәркайсының үз язмышы бар… Бәгъзеләре айлар-еллар буе сәхнәдән төшмичә, кат-кат куела, ә кайсы берсенә бик аз гына уйналып, онытылу насыйп була. Озын гомерле сәхнә әсәрләренең сере нәрсәдә? Моңа берәү дә өзеп кенә җавап бирә алмас иде. Озын гомерле — мәңгелек язмышка ия әсәрләр, саный китсәң, шактый җыела.
Татар хатын-кызлары өчен кызыклы язмаларны Сөембикә Telegram-каналында укыгыз
Хәзер укыйлар
-
Гомерем усал кайнана, исерек ир белән үтте 5 Бер көнне иртән торып бәлеш пешерергә уйладым. Бәрәңге турадым, суган әрчедем, камыр бастым. Духовкада кургаш кәгазь астында ике сәгать ярым эчендә бәлешем изелеп пеште. Ләкин хуш исе урамга кадәр чыккан итле бәлешемне ашарга насыйп булмады.
-
Исерек ир, усал кайнана белән гомерем узды 3 Рәфис белән 3 ел очрашып йөрсәк тә, мәхәббәтебез үбешүдән ары узмаган иде. Беренче зөфаф төнебезне мин куркып, дулкынланып көттем.
-
Исерек ир, усал кайнана белән гомерем узды 2 Рәфискә кияүгә чыгарга җыенуымны әнием ошатмады, ул мине кабаттан үгетләргә кереште: «Кызым, тагын бер тапкыр уйлап кара әле! Габдулла белән Сания авылда иң усал гаилә булып санала, Санияне тиккә генә «юха елан» дип йөртмиләр. Алай гынамы, бу гаиләдә эшнең бетәсе юк: 50 сутый бакчалары, абзарларында өч сыер, кырыкка якын сарык...
-
Ул миңа исәндер шикелле... Әнкәй! Килен булып төшкән беренче көнемнән үк шулай дип эндәштем мин аңа. Хәзерге киленнәр «әткәй-әнкәй» дими инде, «әти-әни» диләр. Миңа калса, «әнкәй» сүзе тагын да матуррак, җылырак кебек.
-
Юлда кем очрамас... Кичә яшүсмер кызым эштән кайтты да, «Әни, син хәзер мине ачуланачаксың», – ди. Сагайдым. Ачуланасымны алдан ук белеп торгач, нинди ярамаган эш эшләде икән?
Соңгы комментарийлар
-
10 август 2022 - 11:06Без имениТизрэк аерып алып кайтыгыз, тазалыгын, я ботенлэй узен бетерэ ул юньсезКияү кызыбызны кыйный?
-
10 август 2022 - 10:28Без имениДАУАМЫН КӨТӘРГӘ ҠАЛДЫ.Гомерем усал кайнана, исерек ир белән үтте 5
-
11 август 2022 - 13:57Без имениГүзәл, син үзең дә бик гади, булган кеше. Гаилә иминлеге, матур киләчәк Сезгә!«Иреңнең әнисен ярат!»
-
13 август 2022 - 17:26Без имениЗначит анарга кыйналып яшэве охшый,торсын кыйналып тогдаКияү кызыбызны кыйный?
-
Ханбикәләребез Кем ул ханбикә? Дөресен әйтик, бәгъзеләребез аны көнгә биш-алты күлмәк алыштыручы көяз хатын, ефәк тотканнан да кулы кабаручы назлы җан итеп күз алдына китерә. Әлбәттә инде, иркә, тәкәббер вә кыланчык..
-
Кадерле Мәрьям апа Шундый язмышлы кешеләр була, күзгә-башка әллә ни чалынмыйча, тыйнак, гади генә яшиләр дә тыныч кына китеп тә баралар.
-
Сугыш өзгән хыял Сәхнәдә В. Асафьевның «Бахчасарай фонтаны» балеты бара. Уланованың Мариясе шулкадәр табигый, чын, ышандырырлык итеп үлә – ирексездән күзләргә яшь тула.
-
Шәфкать иясе Шәфика Сәнгать күгендә кыска гына вакыт балкып янган Шәфика Котдусованы атылган йолдызга тиңлиләр.