Сабыр канатларың сынмасын

Бәла агач башыннан түгел, адәм башыннан йөри. Дөнья булгач, төрле хәлләр килеп чыга шул: кемдер бик якын кешесен югалта, икенче берәүдә дәвалап булмаслык чир табалар, өченчесе хыянәт ачысын татый: ире яки хатыны белән аерылыша... Шулай да иң авыры – кемнедер кире кайтмас юлга озату. Чарасызлык, үкенү, үртәлү, бәргәләнү, өзгәләнү... Безгә, психологларга, бик таныш күренеш. Күтәрә алмаслык хәсрәт белән очрашканда, кешедә «ачы хәсрәт синдромы» барлыкка килә.
Ачы хәсрәтне кеше дүрткә бүлеп кичерә. Аның беренче өлеше «шок стадиясе» дип атала. Якынының үлемен ишеткәч, кеше шашып кала, ул аңа ышанмый. Бу халәт берничә сәгатьтән берничә көнгә кадәр дәвам итәргә мөмкин.
Хәсрәтнең икенче баскычы — «ачы хәсрәт синдромы». Кеше инде югалтуны тулысынча аңлый, ул чын җан газабы кичерә, елый, мәрхүм турында берөзлексез сөйли яки, киресенчә, үз эченә бикләнә, елый да алмыйча «катып» кала.
Өченче баскыч — якын кешедән башка тормыш-көнкүрешне, яшәүне җайга салу. Мәрхүм исән чагында билгеле бер вазыйфалар башкарган, гаиләдә ниндидер функцияләр үтәгән. Менә хәзер инде аңардан башка яшәргә өйрәнергә кирәк... Бу да үзенә күрә бер зур сынау: кагылган, тотынган саен югалтуны һәрдаим сиздереп, искә төшереп тора, кабат-кабат газапланырга мәҗбүр итә.
Дүртенче стадияне вафат булган кешегә карата яңа рухи мөнәсәбәт формалаштыру этабы дип йөртәләр. Кеше вафат булган якынының инде кайтаралмаслык югалту икәненә тәмам ышана, аңардан мәрхүм белән рухи бәйләнешләрне яңача итеп кору таләп ителә. «Мин аңа һәм үземә хәзер ничек ярдәм итә алам?» – бу этапның төп соравы шушы. Югалткан якыныбыз белән без инде аралаша алмыйбыз, әмма рухи аралашу да бик мөһим. Мәңгелеккә киткән кадерле кешебезне онытмыйбыз: аны хәер-догадан ташламыйбыз, каберен карап, тәртиптә тотабыз, рухына багышлап Коръән ашлары уздырабыз – мәрхүмнең безнең күңелләрдә үзенә бер кадерле урыны бар. Эчке хәсрәт ниндидер сабыр моңсулык белән алышына – бу стадияне рухи яңарыш стадиясе дип атарга мөмкин.
Әмма кайбер кешеләр, югалткан якыннары белән рухи бәйләнешкә омтылу урынына, алар образыннан культ ясыйлар. Бу хәл балаларын югалткан ата-аналарда аеруча еш күзәтелә. Алар мәрхүм бүлмәсендә бернәрсәне дә үзгәртмичә, ул үзе исән чактагыдай еллар буе саклыйлар: бүлмә, әйтерсең лә, музей – хуҗасы яңа гына чыгып киткән дә, менә-менә кайтып керер кебек... Әлеге күренеш мәрхүмнең якыннарына да психолог ярдәме кирәклеген искәртә.
Якын кешеңә көтелмәгән кайгы килде. Аңа ничек ярдәм итәргә, нинди юату сүзләре табарга?
Ачы хәсрәтнең бигрәк тә алда әйтелгән беренче һәм икенче баскычларында кешене ялгыз калдырырга ярамый. Аның белән сөйләшү, аны тыңлау зарур.
Хәсрәтле кешенең елавы, еламый «катып калу»га караганда хәерлерәк, чөнки күз яшьләре аша ул бушанып кала, арый, йоклап китәргә дә мөмкин. Ләкин истерикага бирелеп елауга гына барып җитмәсен.
Сөйләшкәндә аның хәлен аңлавыгызны, кайгысын ихластан бүлешүегезне күрсәтегез. Тик: «Нигә ул анда барган (ул эшне эшләгән) инде, менә хәзер исән булыр иде!» дигән сүзләрне берничек тә әйтергә ярамый.
Хәсрәтнең өченче стадиясенә җиткәч, югалту кичергән кешегә көнкүрешен оештыруда ярдәм кирәк. Дүртенче стадиядә аңа игътибар күрсәтү, хәл-әхвәл белешеп тору да олы ярдәм.
Кайгы килгәннең беренче сәгатьләреннән үк кешегә диннең, Коръән аятьләренең, догаларның шифасы бик зур. Диндә, бигрәк тә безнең ислам динендә, хәсрәтле чакта үзеңне ничек тотуның бик матур һәм камил кагыйдәләре бар. Авыр чакта аларны искә төшерү, шуларга таяну, бер яктан, югалту кичергән кешенең җан газабын киметсә; икенче яктан, мәрхүм белән аралашуның бер юлы да була ала.
«Якыныңны югалтуга үзеңне алдан берәр ничек әзерләп буламы?» – дип сорыйлар. Мин андый чакта: «Юк», – дип җавап бирәм. Үлем ул һәрвакыт көтелмәгән була, хәтта кеше озак вакытлар авырып ятып, табиблар: «Әзер торыгыз, санаулы көннәре генә калды», – дип, алдан ук кисәтеп куйганда да. Юк, якын кешеңне югалтуга берничек тә әзер булу мөмкин түгел.
Психикалары әле ныклап утырып җитмәгәнлектән, югалтуны иң авыр кичерүчеләр – балалар. Язмыш аларны әти-әниләре белән аерса – бигрәк тә.
Беренче мөһим момент – балага әлеге хәбәрне җиткерү. Кайгылы хәбәрне балага иң якын кешесе җиткерсә, яхшырак. Моны әйткәндә кечкенә баланы кочаклап торсаң, зуррак яшьтә булса, иңеннән кочып сөйләшсәң, әйбәтрәк. Әгәр бала елап җибәрсә, яки ялгызы гына калырга теләсә, аны борчымавың хәерле.
«Син берьялгызың гына түгел, һәрвакыт янәшәңдә булырбыз», кебек сүзләр белән баланың рухын күтәререгә тырышырга кирәк. Аны бер минутка да игътибарсыз калдырырга ярамый. Аеруча зур җаваплылык балалар учреждениеләрендә эшләүче тәрбиячеләргә, укытучыларга да төшә. Алардан зур сизгерлек, такт сорала. Кайгы килгәннән соң бала белән беренче очрашканда, берни булмагандай сөйләшә башлау дөрес түгел. Җай табып, аның хәсрәтеннән хәбәрдар икәнеңне, чын күңелдән кайгысын уртаклашуыңны һәм һәртөрле ярдәм күрсәтергә әзер икәнеңне әйтергә, аңлатырга кирәк.
Ачы хәсрәтне кеше дүрткә бүлеп кичерә. Аның беренче өлеше «шок стадиясе» дип атала. Якынының үлемен ишеткәч, кеше шашып кала, ул аңа ышанмый. Бу халәт берничә сәгатьтән берничә көнгә кадәр дәвам итәргә мөмкин.
Хәсрәтнең икенче баскычы — «ачы хәсрәт синдромы». Кеше инде югалтуны тулысынча аңлый, ул чын җан газабы кичерә, елый, мәрхүм турында берөзлексез сөйли яки, киресенчә, үз эченә бикләнә, елый да алмыйча «катып» кала.
Өченче баскыч — якын кешедән башка тормыш-көнкүрешне, яшәүне җайга салу. Мәрхүм исән чагында билгеле бер вазыйфалар башкарган, гаиләдә ниндидер функцияләр үтәгән. Менә хәзер инде аңардан башка яшәргә өйрәнергә кирәк... Бу да үзенә күрә бер зур сынау: кагылган, тотынган саен югалтуны һәрдаим сиздереп, искә төшереп тора, кабат-кабат газапланырга мәҗбүр итә.
Дүртенче стадияне вафат булган кешегә карата яңа рухи мөнәсәбәт формалаштыру этабы дип йөртәләр. Кеше вафат булган якынының инде кайтаралмаслык югалту икәненә тәмам ышана, аңардан мәрхүм белән рухи бәйләнешләрне яңача итеп кору таләп ителә. «Мин аңа һәм үземә хәзер ничек ярдәм итә алам?» – бу этапның төп соравы шушы. Югалткан якыныбыз белән без инде аралаша алмыйбыз, әмма рухи аралашу да бик мөһим. Мәңгелеккә киткән кадерле кешебезне онытмыйбыз: аны хәер-догадан ташламыйбыз, каберен карап, тәртиптә тотабыз, рухына багышлап Коръән ашлары уздырабыз – мәрхүмнең безнең күңелләрдә үзенә бер кадерле урыны бар. Эчке хәсрәт ниндидер сабыр моңсулык белән алышына – бу стадияне рухи яңарыш стадиясе дип атарга мөмкин.
Әмма кайбер кешеләр, югалткан якыннары белән рухи бәйләнешкә омтылу урынына, алар образыннан культ ясыйлар. Бу хәл балаларын югалткан ата-аналарда аеруча еш күзәтелә. Алар мәрхүм бүлмәсендә бернәрсәне дә үзгәртмичә, ул үзе исән чактагыдай еллар буе саклыйлар: бүлмә, әйтерсең лә, музей – хуҗасы яңа гына чыгып киткән дә, менә-менә кайтып керер кебек... Әлеге күренеш мәрхүмнең якыннарына да психолог ярдәме кирәклеген искәртә.
Якын кешеңә көтелмәгән кайгы килде. Аңа ничек ярдәм итәргә, нинди юату сүзләре табарга?
Ачы хәсрәтнең бигрәк тә алда әйтелгән беренче һәм икенче баскычларында кешене ялгыз калдырырга ярамый. Аның белән сөйләшү, аны тыңлау зарур.
Хәсрәтле кешенең елавы, еламый «катып калу»га караганда хәерлерәк, чөнки күз яшьләре аша ул бушанып кала, арый, йоклап китәргә дә мөмкин. Ләкин истерикага бирелеп елауга гына барып җитмәсен.
Сөйләшкәндә аның хәлен аңлавыгызны, кайгысын ихластан бүлешүегезне күрсәтегез. Тик: «Нигә ул анда барган (ул эшне эшләгән) инде, менә хәзер исән булыр иде!» дигән сүзләрне берничек тә әйтергә ярамый.
Хәсрәтнең өченче стадиясенә җиткәч, югалту кичергән кешегә көнкүрешен оештыруда ярдәм кирәк. Дүртенче стадиядә аңа игътибар күрсәтү, хәл-әхвәл белешеп тору да олы ярдәм.
Кайгы килгәннең беренче сәгатьләреннән үк кешегә диннең, Коръән аятьләренең, догаларның шифасы бик зур. Диндә, бигрәк тә безнең ислам динендә, хәсрәтле чакта үзеңне ничек тотуның бик матур һәм камил кагыйдәләре бар. Авыр чакта аларны искә төшерү, шуларга таяну, бер яктан, югалту кичергән кешенең җан газабын киметсә; икенче яктан, мәрхүм белән аралашуның бер юлы да була ала.
«Якыныңны югалтуга үзеңне алдан берәр ничек әзерләп буламы?» – дип сорыйлар. Мин андый чакта: «Юк», – дип җавап бирәм. Үлем ул һәрвакыт көтелмәгән була, хәтта кеше озак вакытлар авырып ятып, табиблар: «Әзер торыгыз, санаулы көннәре генә калды», – дип, алдан ук кисәтеп куйганда да. Юк, якын кешеңне югалтуга берничек тә әзер булу мөмкин түгел.
Психикалары әле ныклап утырып җитмәгәнлектән, югалтуны иң авыр кичерүчеләр – балалар. Язмыш аларны әти-әниләре белән аерса – бигрәк тә.
Беренче мөһим момент – балага әлеге хәбәрне җиткерү. Кайгылы хәбәрне балага иң якын кешесе җиткерсә, яхшырак. Моны әйткәндә кечкенә баланы кочаклап торсаң, зуррак яшьтә булса, иңеннән кочып сөйләшсәң, әйбәтрәк. Әгәр бала елап җибәрсә, яки ялгызы гына калырга теләсә, аны борчымавың хәерле.
«Син берьялгызың гына түгел, һәрвакыт янәшәңдә булырбыз», кебек сүзләр белән баланың рухын күтәререгә тырышырга кирәк. Аны бер минутка да игътибарсыз калдырырга ярамый. Аеруча зур җаваплылык балалар учреждениеләрендә эшләүче тәрбиячеләргә, укытучыларга да төшә. Алардан зур сизгерлек, такт сорала. Кайгы килгәннән соң бала белән беренче очрашканда, берни булмагандай сөйләшә башлау дөрес түгел. Җай табып, аның хәсрәтеннән хәбәрдар икәнеңне, чын күңелдән кайгысын уртаклашуыңны һәм һәртөрле ярдәм күрсәтергә әзер икәнеңне әйтергә, аңлатырга кирәк.
Татар хатын-кызлары өчен кызыклы язмаларны Сөембикә Telegram-каналында укыгыз
Хәзер укыйлар
-
Ник ашыктың? Иртән йокылы-уяулы яткан вакытта, башыма шушы шигъри юллар килде. Исемнән чыгудан куркып, күзләремне дә ачмыйча, диван култыксасына үрелдем. Шагыйрә дустымның бүләк иткән китабы янында гына телефоным ятарга тиеш.
-
Җандагы төер Мәрйәм кебек быел зарыгып кыш килгәнен көткән кеше бар микән? Юктыр!
-
Ирем ярым түгел... Ашыгып кияүгә чыкканыма иманым камил иде. Иремә барысын да әйтәм дә, аерылам...
-
Ирем гомер буе, «кыз түгел идең», диде Минем бу хакта берәүгә дә сөйләгәнем юк. Язганнарымны укыгач, нигә сөйләмәгәнемне аңларсыз да. Кеше белән бүлешеп була торган хәлмени?
Соңгы комментарийлар
-
19 гыйнвар 2021 - 12:03Без имениУзена килешканен таба гына алмый индеЗәйнәбкә кызыл иннек нигә кирәк?
-
18 гыйнвар 2021 - 18:58Без имениАнвэрне ул яратмаган дус кына итеп Кабул иткэн бергэ булсалар да Тора алмаслар идеТиң ярым һәрвакыт янымда булган
-
18 гыйнвар 2021 - 11:14Без имениАВЫР КАЙГЫГЫЗНЫ УРТАКЛАШАМ'МИНЕМ БАШТАН УТТЕ БИК АВЫР ЯКЫННАРНЫ АМИНЮГАЛТУ..УРЫННАРЫ ОЖМАХТА БУЛСЫН!УЗЕГЕЗГЭ ТУЗЕМЛЕК ХЭМ САБЫРЛЫК!🙏🙏АМИН!!Әнвәр Нургалиев гаиләсендә зур кайгы
-
Ханбикәләребез Кем ул ханбикә? Дөресен әйтик, бәгъзеләребез аны көнгә биш-алты күлмәк алыштыручы көяз хатын, ефәк тотканнан да кулы кабаручы назлы җан итеп күз алдына китерә. Әлбәттә инде, иркә, тәкәббер вә кыланчык..
-
Кадерле Мәрьям апа Шундый язмышлы кешеләр була, күзгә-башка әллә ни чалынмыйча, тыйнак, гади генә яшиләр дә тыныч кына китеп тә баралар.
-
Сугыш өзгән хыял Сәхнәдә В. Асафьевның «Бахчасарай фонтаны» балеты бара. Уланованың Мариясе шулкадәр табигый, чын, ышандырырлык итеп үлә – ирексездән күзләргә яшь тула.
-
Шәфкать иясе Шәфика Сәнгать күгендә кыска гына вакыт балкып янган Шәфика Котдусованы атылган йолдызга тиңлиләр.