Бер адым. № 2.

башы: http://www.syuyumbike.ru/medeniyat/proza/?id=4555

* * *
Хәкимҗан, өеннән чыкты да, ындырга таба атлады. Урам буйлап барасы килмәвенең үз сәбәбе  бар иде. Авыл халкы кызык бит ул. Әйбәткә кия торган киемнәреңне киеп өеңнән килеп чыктыңмы, “Кая барасың?” — дип, төпченергә тотыналар. “Урамда берәрсе  очрап куяр да, нинди йомыш белән барасымны әйтсәм,  уйлаган ниятем я барып чыкмас”,  — дип, Хәкимҗан карт турыдан — ындыр астындагы тар сукмак буйлап кына силсәүиткә барырга карар кылды һәм өеннән чыгуга, туп-туры ындырга таба атлады.

Ындыр капкасын  ябып куйганнан соң Хәкимҗанның карашы үзеннән-үзе Кирәмәт басуына таба борылды. Уйсу урыннарда кар өемнәре күренгәләсә дә, басу инде әллә кайчан   йокысыннан уянган. Теле булса, ни дип әйтер иде  икән ул Хәкимҗанга? “Нигә мине шулай кадерсезлисез?” —  дияр иде микән? “Өстемдә алабута үсүен күреп, йөрәгегез әрнемиме?” —дияр  иде микән? “Берәр нәрсә чәчеп үстерегез инде миңа?”  — дип ялварыр иде микән? Их, егәрле чагы булсамы, ике дә уйламас,  үз исәбенә алып булса да,  ашлыгын алып чәчәр иде шунда Хәкимҗан. Техникасы да табылыр иде әле. Кайчандыр  маңгай тире тамган кара туфраклы җирне болай кадерсезләп яткырмас иде ул!

Йөрәге, үзенең барлыгын белдереп, ярсып- ярсып тибәргә тотынды. Сулыш алышы кысылгандай, аякларының хәле киткәндәй булды. Хәкимҗан, хәленең начарюын тоеп, ындыр коймасына сөялде. Күңеленә каяндыр гына адашып: “Әллә бүгенгә барып тормыйсыңмы? Борылып өеңә генә кереп китәсеңме?” —  дигән уй килеп керде. “Юк инде. Бер ниятләп чыккач, кире борылалар димени?” — дип шунда ук икенче уй беренчесенә каршы төште.  Ул арада йөрәк кагуы да әкренәйгәндәй, аякларындагы хәлсезлек тә беткәндәй булды.  Ул ындыр аша йортына караш ташлады да, биек тау буйлап түбәнгә — Минеште буена төшеп китте.

Таудан төшеп җитүгә аны  бормаланып-сыргаланып агучы Минеште елгасының уң як яры буйлап сузылып киткән тау сукмагы каршы алды. Халык телендә “кәҗә сукмагы” дип аталып йөртелүче  юлдан ничәмә тапкырлар үтте икән ул? Комбайнын Кирәмәт басуында калдырыр иде дә, Минештене кичеп чыгып, шушы сукмак буйлап уйлана-уйлана гына өенә  кайтыр иде.  Ындырлары турына җиткәч, әкрен генә тауга күтәрелер иде. Их,  кайда калдылар икән аның шул чаклары, җегәрле чаклары, имәндәй нык чаклары!

Хәкимҗан,  кар сыман ак кашы өстенә уң учын куеп, бормалана-сыргалана агучы Минеште елгасына озак кына  карап торды. “Да-а, Минеште дә елдан-ел кечерәя, саега бара. Кайчандыр тирәнлеге бил тиңентен булган елга хәзер әнә чыпчык тезеннән дә юк. Хәер, нигә моңа аптырарга әле? Әнә бит Хәкимҗанның үзенең дә көч-җегәре Минештенеке кебек үк бетүгә-кимүгә таба бара. Ни хәлләр генә итәсең, гомер узган, яшь барган саен көч-җегәр артмый, кими генә бара шул”.

Хәкимҗан, язгы ташудан соң үз яраларына кайтып  җай гына агып яткан елгага карап, үткән гомерен искә төшереп бераз басып торды да,  алга таба атлады һәм бераз баруга,  Шакайлар арты дигән җиргә килеп җитте. Балачак эзләре сакланган ул урыннан да   тукталмыйча гына үтеп китә алмады.

Минеште нәкъ шушы  урында кискен борылыш ясый. Бер як яры сөзәк булса, икенчесе аннан ун тапкыр биегрәк. Бәләкәй чакларында Хәкимҗаннар Шакайлар артыннан кайтып та кермиләр, шунда су кереп рәхәтләнәләр иде.  Аның яшьтәшләренең күбесе инде бүген фани дөньяда юк. Нишләмәк кирәк, дөнья шулай корылган. Берәүләр китә, берәүләр кала. Хәкимҗан җай гына атлап юлын дәвам итте. Шакайлар артыннан үткәннән соң аның юлы   Кырлач авылы итәге аша дәвам итте. Бу урында Минештенең ярлары текә түгел. Нәкъ тормыш көтәр өчен генә яратылган кебек. Мал-туарга үлән уртларга менә дигән яланлыгы , каз-үрдәкләргә чумып рәхәтләнергә бер дигән елгасы бар. Бу авылда Хәкимҗанның үзенең дә Хөллия түткәсе яши. Кайтканда түтәләренә кереп,  хәлләрен белешеп чыгар әле.

 Бераз баруга, кул пычкысы белән чаж да чож утын кисеп булашкан берәүгә тап булды. “Иртән-иртүк кем эш кыра икән?” — дип,   игътибарын утын кисүчегә юнәлтте. Күзләрен никадәр генә чекерәйтеп караса да, арты белән баскан кешене таный алмады. Шулай да эндәшми-нитми генә үтеп китүне килештермәде. Үтеп барышлый гына:
— Сау гынамыу! — дип, таныш түгел кешегә эндәште.

Утын кисүче тураеп басты. Пычкысын утын өстенә ташлады да:
— О-о, кемне күрәм, әллә Хәкимҗан абый инде? Иртән-иртүк кая китеп барышың болай? — дип, күрешергә кулларын сузып, аңа таба килә башлады. Шулчак  Хәкимҗан да аны төсмерләп алды:

Заһир ич бу, Таһир чордашының улы Заһир. Әткәсе  кебек тырыш  бер дөнья  корты.
—  Эш белән силсәүиткә китеп барышым ие, энем. Син дә иртән иртүк торып эшкә тотынгансың әле.
— Тик торырга яратмыйм, Хәкимҗан абый. Менә бу кулларым: “Эш бир безгә” , — дип, һәрвакыт  кычытып кына торалар. Шуңа, тик ятканчы утын булса да кисә торыйм дигән идем.
— Бик яраган эш, улым, бик яраган эш. Әткәң мәрхүм дә бик тырыш кеше иде.   Киткәненә ничә ел булды инде?
—Җиденче ел китте инде, — диде Заһир авыр сулап.
— И, бу гомерләр, диген. Җир җимертеп йөреп яткан җиреннән китеп барды бит, — дип уфтанып әйтеп куйды Хәкимҗан. — Я, ярый, Заһир улым, син арымый эшлә,  мин юлда булыйм.

Минеште буйлап сузылып киткән “кәҗә сукмагы”ннан күп барасы калмаган иде. Илле адым атладымы-юкмы, Хәкимҗан  Кырлачның бер ягы белән икенчесен тоташтырып торучы күпер янына килеп тә җитте. Күпердән чыкты да, кырлачлылар аръяк дип йөрткән урам буйлап ары китте.

Урамда берәү дә юк. Кая булып беткән бу кырлачлылар  дип уйлап бетерүе булды,  каршысына Салих карт  тып итеп килеп тә чыкты.
— Егетләрчә шәп-шәп кенә  атлап кая китеп барышың болай, Хәкимҗан кордаш? — дип, шунда ук, чиләген җиргә куеп, күрешергә кулларын сузды.
— Кая булсын, силсәүиткә инде. Ашыгыч йомышым бар иде, — диде Хәкимҗан, нәрсәгә баруын төгәл әйтмичә генә.  

Салих карт артыгын төпченеп тормады, “Безнекеләргә сәлам әйт. Вакытлары булса, төшеп урасыннар”, — дип, артыннан кычкырып калды.
— Һич борчылма, түкми-чәчми җиткерермен, — дип,  юлын дәвам итте Хәкимҗан.

Салихның туганнары Хәкимҗаннарның күршеләрендә генә яши. Җиткерер, нишләп җиткермәсен ди? Кайтышлый ук Хәбирләргә кереп, Салих картның сәламен тапшырыр. Андый эшкә Хәкимҗан бик җаваплы карый ул.

Хакимияттә  Хәкимҗанны  колач җәеп каршы алдылар.
— И, Хәкимҗан  абый, җәяү юлга чыгалар димени? Телефоннан гына шалтыратып әйтсәң дә булыр иде, — дип, идарәче кыз шунда ук аңа урындык китереп бирде, бухгалтер кыз куе итеп чәй ясап китерде.  

И күңеле булды шуңар Хәкимҗан картның. Яшьрәкләрнең карт кешене хөрмәт итүләренә, татарларга гына хас булган кунакчыллык күрсәтүләренә куанды.
— Рәхмәт-рәхмәт, кызкайларым. Карт дисәгез дә, күңел яшь әле минем, — дип,  чәен чөмергән арада  шаян сүз дә кыстырып алды һәм, бер уңайдан,  нинди йомыш белән килүен дә сөйләп бирде.

...Хәкимҗанның тәкъдимен ишетүгә, хакимият башлыгының йөзе май кояшыдай яктырып китте.
— Булдырабыз аны, Хәкимҗан абый.  Сезнең ярдәм белән чишмәне дә төзекләндерербез, бер уңайдан аңа илтүче юлны да карарбыз: күтәртеп, ком түшәрбез.
— И, әйбәт булыр иде, Фәнүркәем. Ераграк булса да, бөтен халык шунда суга йөрер иде. Ни дисәң дә,   чишмә суы чишмә суы бит инде ул, колонканыкы түгел. Рәхмәт инде сезгә, оланнар, яхшы сүзегезгә, — дип, Хәкимҗан урыныннан кузгаласы итте.  Сәмигасенең өчпочмаклары  пешеп җиткәнче өйгә  кайтып җитү иде аның теләге.
— Хәкимҗан абый, мин үзем хәзер район үзәгенә китәм. Сине шофер хәзер өеңә кайтарып куяр, — дип тәкъдим  итте хакимият башлыгы.
— Юк, юк, кирәкмәс,  улым. Саф һава сулый-сулый җәяүләп кенә кайтам мин. Җәяү йөрү йөрәккә бәк файдалы ул.
— Я, ярый,  мин киттем, кызлар. Күрешкәнгә тиклем, Хәкимҗан абый!

Рәхәт, бик рәхәт иде Хәкимҗанга бу мизгелдә. Яшь булса да, башлык, тәкъдимен шунда ук күтәреп алды. Җитмәсә, чишмә юлын да  эшләтергә вәгъдә бирде. И, авылдашлары сөенер инде монысына. Хәкимҗанга рәхмәт укып туялмаслар инде.

Уйланып килеп күпер буена якынлашуын сизми дә калды Хәкимҗан. Күперне чыккач, Хөллия түткәйләргә кереп чыгарга микән дип, бераз уйланып басып торды. Анда керәсе булса, ком юлы буйлап китәргә,  туры өенә кайтса  — баягы “кәҗә сукмагы”на төшәргә кирәк иде. Яхшы хәбәр әйтеп авылдашларын сөендерәсе килү теләге үзенекен итте: бу юлы ул түтәләренә сугылып тормаска, туры өенә кайтырга булды.

Шакайлар артына кадәр әйбәт кенә кайтты. Аннан соң да әле ярыйсы гына атлады. Тау итәгенә җитеп килгәндә  әллә ни булды да куйды: йөрәге ярсып-ярсып кагарга тотынды, күз аллары караңгылангандай булды, тыны кысылды, маңгаена бөрчек-бөрчек  тир бәреп чыкты, бар гәүдәсен  хәлсезлек биләп алды. Атларлык көче калмагач,  җиргә тезләнде. Аяк астындагы җир юеш, салкын иде. Чалбарының тез туры шундук юешләнеп чыкты.  Болай утырсам, суык тидерүем  бар бит, дип,  торасы итте. Тик аяклары тыңлашмады. Ул янә җиргә тезләнде һәм, чарасызлыктан, сулкылдап елап җибәрде.  Аннары кисәк кенә күтәрелде дә,  тау башында балкып утырган йортына текәлде. Күп булса, өч йөз метрлап  атлыйсы калгандыр. Их, ничек үтәргә шул араны, кайдан көч табарга? “Атлый алмыйм, ярдәм итегез! —  дип бар дөньяга оран салыргамы? Оран салудан да ни мәгънә: бу вакытта тау астында кем йөрсен? Их, утырыплар калам икән болай булгач, утырыплар гына калам икән шушында”, —дип, ул,  сулкылдап, җиргә йөзтүбән капланды. Салкын җиргә битен куеп озак ятмады да,   урыныннан кыймылдыйсы итте. Шулчак  йөрәк турында ачы яну  тоеп,  җиргә егылды. Бетүем шушы микәнни дип уйлаудан күзләренә  яшь бөртекләре тыгылды. Күз яшьләрен җиң очы белән сөртеп алып,   торырга талпынды.  Бу юлы йөрәге баягы сыман яндырып авыртмады, җиңелчә генә кагып куйгандай булды һәм ул  курка-курка гына торып басты. Сак кына бер адым атлап карады, аннан икенчесен, аннан өченчесен атлады. И Ходаем-Аллакаем, кайтып җитәм болай булгач, дип уйлап бетерүе булды, гөрселдәп җиргә ауды. Шулчак аның бар булмышын  яшисе килү тойгысы биләп алды. “Юк,  юк, үләргә иртәрәк әле миңа! Алтын туебызны үткәрәсе, оныклар белән мәш киләсе бар”, — дип, актык  көчен җыеп, җирдән калкынасы итте.

Ни гаҗәп, бу юлы ул гөрселдәп җиргә аумады. Тирән итеп сулыш алды да,  аякларын шудыра-шудыра гына  алга атлады.  Менә ул тау юлына да килеп җитте.  Тауга менәргә хәлем җитәрме, аякларым сынатмасмы, — дип, курка-курка гына  бер адым атлап карады, аннан икенчесен, аннан өченчесен... Тик,  хәле бетеп, туктап калды. Өскә — тау башында торган йортына караш ташлады.
Бер, ике, өч... Хәкимҗан, адымнарын  саный-саный, тауга күтәрелә башлады. Күңелен  уйлар өермәсе биләп алды. “Кызык, адәм баласы үз гомерендә ничә адым атлый икән? Миллионмы, миллиардмы икән? Хәер, эш сандамыни? Ул  адымнарның нинди максат белән атлануы мөһимрәк ич. Тәмугка да, оҗмахка да адәм баласын  шул бер үк адымнар алып бара.  Кайбер адымнар төптән уйланылып, кайберләре  үзеннән-үзе генә ясала. Үз гомерендә Хәкимҗанның да уйламыйча  атлаган адымнары күп булгандыр. Күңелендә начар уй-ниятләр йөрткәне булмаса да, ул да бит адәм баласы. Хаталана-хаталана алга бара торган адәм баласы.

Бер, ике, өч, дүрт.... И, Ходаем,  әллә кайтып та җитте инде? Хәзер-хәзер,  бакча капкасын  ачып керер дә, ындыр аша өенә юнәлер ул.  Сәмигасе белән утырып, чөкердәшә-чөкердәшә чәй эчәрләр. Хәзер, хәзер, тагын бер  адым гына атлар да. “Сәмигау-уу, ишетәсеңме-е-е? Мин кайтып җитте-е-ем!” — дияр...

Үтелгән юлына караш ташлау нияте белән артына борылды Хәкимҗан. Йөгерек Минеште  көмеш тәңкәләрен кояшта уйната-уйната аңа сәлам бирде, яз җиленә соры битләрен куеп, яшәрергә әзерләнеп утырган үләннәр: “утырып,  бераз ял итеп алырыең”,  дигән төсле җил уңаена тирбәлеп куйды, Кирәмәт басуы да, аны әллә каян күреп алып,   кул болгагандай булды. Шулчак Хәкимҗан  аякларының йомшара,   йөрәк авыртуының көчәйгәннән-көчәя баруын тойды, маңгаена кара тир бәреп чыкты, күз алдында   караңгылы-яктылы шәүләләр йөгереште, ул ярсу  диңгез өстендәге  корабтай бераз чайкалып торды да,  гөрселдәп җиргә ауды. Бу вакытта аңа ындыр капкасына менеп җитәргә нибары бер адым калган иде...