Кайту

«Яшьлегемне суга салдым...»
Олегның күзләре елмаеп торса да, тормыш сикәлтәләрен узуы карашыннан ук сизелеп тора. Нык гәүдә, мускуллы куллар, тик йөзе генә җыерчыклы. Болар бар да яшь­леген-дә кыек юлларда йөрүенең эзе. Җуелмас эзе. Әмма ул тормыш баткаклыгыннан чыгарга үзендә көч тапкан һәм нәкъ менә вакытында «Татарстан Респуб­ли­касының ресоциализация фонды» белән танышкан. Юлында фонд очрамаган булса, бүген ул күзләр нинди булыр иде, билгесез…

– Казан, 90 нчы еллар, урамда җинаятьчел группировкалар... Нинди еллар булуын аңлыйсыз инде. Мин әтисез үскән малай. Әти тәрбиясе генә түгел, әни игътибары да күр­мәдем. Безнең – өч баланың тамагын туйдырыр өчен әни көне-төне эштә булды. Җитмәгән игътибарны урамнан таптым. Анда мине шунда ук үз иттеләр. Начар эшләр белән тиз дан казанасың бит. 16 яшемдә мотоцикл урлаган өчен «малолетка»-га эләктем. Ул чакта мотоцикллар популяр, әни миңа аны, билгеле, сатып ала алмый. Бары бер генә юл бар кебек тоелды – урлау. Ике ел ярымга ирегемнән мәхрүм ителдем. Җина­ять җаваплылыгын башта Менделеевскида үттем, 18 яшем тулгач, өлкәннәр режимына күчер­деләр – Иркутскига җибәрделәр. Анда беренче тапкыр наркотиклар кулланып карадым. Наркотиклар табу иректә авыр ул, ә рәшәткә артында проблема түгел. Колония­дән «энәгә утырып» чыктым. Үземне наркоман дип санамадым, әмма әкренләп тартыла башладым. Авыллар, ташландык бакчалар буйлап мәк саламы җыйдык. Менә шул чакта «ломка»­ның нәрсә икәнен белдем һәм нар­котикларсыз яши алмаганымны аңладым. Үземне кәттә егет дип тойдым. Наркотик табар өчен урлаша башладым…

Урлашуда, наркотиклар саклауда гаепләнеп, алты тапкыр ирегемнән мәхрүм ителдем. Еллар­ны башта саный идем, аннан соң хисабын да югалттым. Яшьлек елларым колонияләрдәге баракта узды минем. Барысы бергә рәшәткә артында 20 еллап гомерем узды. Шулай да коло­ниядән чыккан арада өйләнергә өлгердем әле. Кызым туды. Инде оныкларым бар. Кызымны үстерешә алмасам да, аның белән хәзер аралашабыз. Аңа якын килергә дә курыктым мин. Аның белән нәрсә турында сөйләшергә белмәдем, чөнки тормышында мин булмадым. Узган ел кызым үзе теләп миңа тартыла баш­лады. Туган көненә бераз акча салып, котлау язып җи-бәрә идем. Язышып киттек, ул әни белән минем янга килергә теләде... Кызым белән аралашып яшәүне Аллаһы бүләге дип кабул итәм…

Соңгы тапкыр колониягә күп күләмдә наркотиклар саклаган өчен дүрт ел ярымга эләктем. Наркотик­лар алырга килгән җирдә мине инде көтеп торалар иде, кулга алдылар. Шулай килеп чыкканга Аллаһыга рәхмәт әйтәм хәзер. Җәза­ларны үтәтү өчен барган чираттагы колониядә 20 ел элек булганым бар иде. Капкадан кергәндә чиркәүгә күзем төште, әллә нишләп киттем. Карашымны ала алмыйм гына бит шуннан. Колониядә отряд белән генә йөриләр. Без йөргән җирдә шул чиркәү күренеп тора. Мин гел шуңа карыйм. Анда керәсем килә башлады. Беркөнне ашап утыра идек, бер кеше килеп керде дә: «Бүген поп килә, кем тели, чиркәүгә килегез», – дип кычкырды. Ашап утырган җирдән калагымны ташладым да, ул кеше артыннан чыгып та киттем. Территория буенча ялгыз йөрергә ярамый, әмма мине чиркәүгә бару юлында беркем туктатмады.

Шул көннән дингә тартылып киттем. Бу инде Аллаһының рәхмәте. Догалар укый башладым, службага йөрдем. Шул чакта наркотиклардан баш тарт­тым, хәтта тәмәке тартуны ташладым. Әмма иреккә чыккач та әле синтетик наркотиклар кулланып карадым. Ошатмадым. Наркотик­ларны алкоголь алыштырды. Эш эзләргә тотындым. Әмма минем кебек «тәҗрибә»ле кешене кем курык­мый үзенә эшкә алсын. Клас­сташым шәхси эшмәкәрлек белән шөгыль­ләнә башлады да, аңа төрле эшләр эшләр­гә ялландым. Шунда эретеп ябыштыру һөнәрен башкарып карадым. Ошады миңа. Шулай бервакыт ишегалдында утырам. Янымда бер исерек. «Кайда эшлисең?» – дип сорый. «Эретеп ябыштыручы булырга тырышып йөрим әле», – дим. Мәңге айнымас исерек булуына карамастан, ул миңа киңәш бирде: укырга бар, диде. «Чынлап та, укырга кирәк бит», – дип уйладым ул чакта. Мәшгульлек үзәгенә киттем. Шунда юллама буенча укыдым. Инде һөнәрне үзләштереп кенә бетергән идем, классташым башка шәһәргә күченеп китте. Мин кабат эшсез калдым. Элек наркоман булган дусларым киңәше белән эчке­челәрнең аноним төркеменә йөри башлаган идем. Шунда бер егет белән сөйләшеп киттек тә, ул миңа эшкә урнашыр өчен адрес бирде. Бу егет белән башка очрашмадым, әмма адресны истә калдырган идем. 
Көннәрдән бер көнне сумкама эш киемемне салдым да, шул адрес буенча киттем. Шул ук көнне цехка эшкә алдылар. Бер ай эшләдем, бер ел, өч ел... менә инде сигезенче елымны шунда эшлим. Цехта эшләү барышында танышабыз, сөйләшәбез бит инде, минем юлны үткән кеше­ләр күп булып чыкты. Бу предприятие ресоциализация фондыныкы икән. Аның генераль директоры минем ише кешеләр өчен фонд оештырган. Предприятиедә безгә карата кешечә мөнәсәбәт. Берни­нди түбәнсетү, кләймә тагу юк. Әле хәлебезгә дә керәләр. Наркотиклар кулланганда әллә нинди авыруларга дучар буласың. Хәзер сәламәтлеккә игътибарлы булырга, вакытында тикшерелергә, дәваланырга кирәк. Хастаханәгә барасы булса, берсүзсез җибәрәләр. Үземә карата ышаныч тоям. Ә тернәкләнү барышында бу бик нык ярдәм итә. Безнең белән айга ике тапкыр психолог бушлай консультацияләр үткәрә. Берсен дә калдырмый йөрим. Ул очрашуларда үз гамәлләремне, уйларымны анализларга өйрәндем. Элек башыма бер уй килсә, шуны эшләргә кирәк иде. Инстинкт белән генә яшәдем. Уйлап җиткермәгән гамәлләрем шуңа да күп булган инде тормышта. Хәзер үземне караңгы тоннельдә күрә белүче итеп хис итәм. Әле эш­кә кергәнче үк бер хатын белән танышып яши башлаган идек.

Узган ел рәсми рәвештә язылыштык. Тормышым әкренләп шулай түгәрәкләнде. Мин эретеп ябыштыручы, җыючы булып эшлим. Хезмәт хакым да начар түгел. Миңа җитә. Ел саен диңгезгә ял итәргә йөрибез. Икенче ел инде хатыным белән Төркиядә ял итеп кайттык. Предприятиедә төрле спорт ярышлары, төрле чаралар узды­рып кына торалар. Теннис, волей­бол уйныйм. Өч ел рәттән рега­тада катнаштым. Безнең компа­ниядә эчүчеләр юк. Эштә бер дустым барлыкка килде. Ул да минем кебек мотоцикллар ярата. (Әйе, мин һаман мотоцикллар яратам.) Арен­да­га алып урманнарда йөрибез. Спортзалда даими шөгыльләнәм –  форма­ны тотарга тырышам. Тугыз ел эчкәнем юк. Тәмәке тартуны таш­лаганга да биш ел булды. Болар берсе дә минем тырышлык түгел, ә Аллаһының кодрәте. Ул миңа 54 яшьтә тормыш бүләк итте. Элек мин­­дә һәрвакыт курку хисе бар иде: полициядән, тоткарланудан, «ломка» вакытындагы куркыныч йокысыз төннәрдән... Рәшәткә артында булмасам да, ирекле түгел идем: наркотик сатучы адресыннан ерак китә алмадым, гел шуңа бәйле булып яшәдем. Уянуга, иң беренче уй – нигә үлмәдем икән булды, икенче уй – дозаны каян табарга. Теге 20 ел­­ның 15 елын үз-үземнән җирәнеп яшәдем. Әнидән: «Син кеше түгел», – дигән сүзләр генә ишетә идем. Аның карашындагы куркуын әле дә хәтерлим. Әни минем өчен тыныч булып үлде. «Хәзер синең өчен борчылмыйм инде», – дия иде хәтере югалганчы. Тормыш­ның бар матурлыгын күреп яши алуыма көн саен сөенәм. Юлымда фонд предприятиесе очрамаса, эш таба алмаган булсам, кем белә, бүген мин ничек яшәгән булыр идем. Тормышка кайтканда социаль­ләшүгә мөмкинлек булып, үзеңә карата ышаныч туу – иң зур ярдәм ул. 
«Иртәгәсе көнгә ышаныч туды»

– Деструктив гаиләдә үстем, – дип сөйли фонд «тәрбиягә алган» дүрт бала әнисе Регина, – Әти эчте, әнигә гел кул күтәрде. 9 яшемдә алар аерылышкач, әтидә минем кайгы калмады, әни шәхси тормышын көйләү белән мәшгуль булды. 13 яшемнән – исерткеч эчемлекләр, 17 яшемнән җиңелчә наркотиклар куллана башладым. Лаеш техникумына юрист һөнәрен үзләштерергә читтән торып укырга керткән иде әни, программаны аңладым, анда да үзем ише дуслар табып, укуны таш­ладым. Янәшәмдә тәрбияле, үземнән өл­кән ир-ат бар иде.

Ул һәрвакыт ярдәм итте. 20 яшемдә аннан бала таптым. Ул чакта наркотикларны тулысынча ташладым һәм сыра эчүгә күчтем. Сырага бәйлелек туды: бер банка сыра эчмәсәм, төнгә истерикалар, паник һөҗүмнәр башлана иде. Ул ир белән яшә­мә­дем, чөнки аны яратмый идем. Ә ул безгә ярдәм итеп яшәде, әле дә ярдәм итә. Аннары икенче кеше белән танышып, аңа кияүгә чыктым. 10 ел яшәдек, ике кыз таптым. Ул да бәйле кеше иде. Алкогольне икәүләп кулландык. 4 ел элек иремнән киттем – наркотиклар куллана башлады. Социаль челтәрләр аркылы Мәс­кәүдә яшәгән бер ир белән таныштым. Бәйлелектән терелеп килүче аноним наркоман иде ул. Казан­га күчте, бергә яши башладык. Икәүләп «ычкындык». Авырга узган идем. Ә яраткан кешем, дәваланам дип, миннән ерагайды. Кабат стаканган үрелдем. 35 нче атнада балам туды. Больницада озак яттык. Аннан чыгып ике атна узуга, тәмам төпкә тәгәри башладым. Мин инде аракы эчүгә күчкән идем. Бик ябыктым, аякларым йөрми башлады. Беркөнне опекадан килеп керделәр. Аларны дүртенче баламның әтисе чакырткан. Балаларны алып киттеләр.

Шул чакта, үземә читтән карап, төпкә төшкәнемне, үлем чигенә җитүемне аңладым. Башка мондый тормышта яшәмәскә үземә сүз бирдем. «Преодоление» тернәкләнү наркологик үзәгенә йөри башладым. Андагы экспертларга, психологларга рәхмәтлемен. Шунда ресоциализация фондыннан килгән вәкилләр белән таныштым. Алар психологик яктан ярдәм иттеләр, бушлай йогага, ушуга йөрдем. Бала­ларымны алып кайттым. Минем һөнәрем юк, балаларым кечкенә – эшли алмыйм, түләп укырга акчам юк. Фондтан уку тәкъдиме килү иң яхшы вариант иде. Бухгалтериядә 1С программасын үзләштердем. Хәзер икенче һөнәр үзләштерәм – чәчтараш булырга укыйм. Үземне иҗади кеше дип саныйм, бу һөнәр миңа күбрәк туры килә. Үземә дә ошый. Улымны балалар бакчасына урнаштыруга эш эзләргә керешәчәкмен. Укытучы­ла­рыбыз да ярдәм итәрбез, диләр. Бер ел ярым ремиссиядә мин. Фондтан Алсу исемле психолог һәрвакыт ярдәм итәргә әзер. Авыр чакларда аңа мөрәҗәгать итәм. Янәшәңдә сине аңлаучы кеше булганда җиңел­рәк – көч бирә... 

«Фонд – җан авыртуыннан туган идея»
«Беренче вентиляцион компа­ния»сен оештыручыларның берсе Данияр Максудовта бәйлелектә булган кеше­ләрне җәмгыятькә кайтару буенча эшләү идеясе якын кешеләрен югалтканнан соң туа.

Данияр МАКСУДОВ, «Татарстан Республикасының Ресоциализация фонды» җитәкчесе: 
«Авырлыкларга очраганнарга, тормыш төбеннән күтәрелергә талпынучыларга аякка басарга ярдәм итәбез».

Ике дусты наркотиклар кулланудан якты дөнья белән хушлаша. Бу югалтуны ул бик авыр кичерә, шәхси фаҗигасе дип саный. Моннан битәр, пред­прия­тие­ләренә рәшәткә артыннан чыккан, наркотик яки алкоголь бәйлелектән дәваланган кешеләр эшкә урнашырга килә. Сәнәгать, социаль ярдәм һәм дәүләт белән берлектә бәйле­лектә булган кешеләр өчен ресоциализация фонды әнә шулай төзелә. Аны тулысынча бизнес партнеры белән Данияр Ба­риевич финанслый. Фондны оешты­ру­чыларның берсе – Респуб­лика клиник наркологик диспансеры. Проект Казан дәүләт медицина университетының психиатрия һәм медицина психологиясе кафедрасы мөдире Владимир Менделевич, Сер­бский исемендәге НМИЦ психи-атрия һәм наркология үзәге наркология бүлеге директоры Татьяна Кли­менко кебек галимнәр белән эшлә­нә. Шуны әйтергә кирәк: фонд бәй­лелектән дәваламый, ә тормышларын үзгәртергә ныклы карарга килгәннәргә ярдәм итә. Пациентлар башта диспансерда дәвалану, тер­нәкләндерү курслары уза. Фонд өченче этапны колачлый – социаль­ләшү һәм эшкә урнашу. 

– Безнең фонд дүрт юнәлештә эшли, – дип аңлата Данияр Барие­вич, – беренчесе – психологик ярдәм. Фондта профессиональ психолог эшли. Ул безнең егетләр, кызлар белән даими очрашып тора. Алар белән генә түгел, якыннары өчен дә махсус семинарлар уза. Си­гез ел эчендә меңгә якын кешегә бушлай психологик ярдәм күрсәттек. Икенчесе – укыту. Безнең фонд яңадан укыту яки квалификацияне күтәрү буенча белем бирү программаларын оештыруда федераль грант отты. Бу бик актуаль, чөнки безгә килүчеләрнең күбесенең һөнәре юк, йә алар һөнәри осталыкларын югалткан. Без аларны вентиляция системасы монтажчылары, эретеп ябыштыручы һөнәреннән алып хисапчы, чәчтараш, хәтта ландшафтлы дизайн буенча укытабыз. Бүген 13 кеше уку программасын узды. Алар бит һөнәр генә алып калмыйлар, танышалар, аралашалар. Бу мохиттә кешенең үз-үзенә ышанычы туа. Мин булдыра алам дип яши башлый. Эш табудан курыкмый, чөнки кулында һөнәре бар. Безнең эшләү юнәлешләребез үзара бәйләнгән дә. Өченче юнәле­шебез – эшкә урнаштыру.

Эш урыннары, нигездә, үзебезнең компа­ния­дә. Башка оешмалар белән дә хез­мәттәшлек итәбез. Безнең фондка 237 кеше эш эзләп мөрәҗәгать итте. Кайберәүләр өчен бу – упкыннан күтәрелгәннән соң беренче адым. Аларны һич тә игътибарсыз калдырырга тиеш түгелбез, чөнки коткаручылар икәнебезне аңлыйбыз. Хезмәт урыны бирүдән тыш, аларда иртә­гәсе көнгә ышаныч уятабыз. Эш бит әле ул керем чыганагы гына түгел, тормышта үз урыныңны табу, үзеңә һәм башкаларга булдыра алганыңны раслау да... Дүртенче юнәлешебез, әлбәттә, файдалы ял итүне оештыру. Алар өчен бу бик мөһим.

Бер фикер­гә, бер карарга килгәннәр бер-бер­сенә мотивация булып та тора. Ан­нан соң сәламәт мохит, сәламәт кызыксыну булганда кеше тормыш­ның тәмен тоя башлый. Шәхси үсеш буенча тренинглар, эшкә урнашу буенча семинарлар, велоузышлар, регата, экскурсияләр, йога һәм ушу буенча дәресләр үткәрәбез. Сигез ел эчендә җиде йөзгә якын төрле чара уздырдык. Аларда ике меңгә якын кеше бушлай катнашты. Шул рәвеш­ле, авырлыкларга очраганнарга, тормыш төбеннән күтәрелергә талпынучыларга аякка басарга ярдәм иттек. Быел, Татарстан Рәисе гранты отып, бездән ярдәм көтүчеләргә тагын да күбрәк булышырга мөмкинлек булды. Регинаны да менә шул грант хисабыннан укыттык.

Авыр хәлгә калган ир-егетләр дә, хатын-кызлар да ярдәм сорап килә. «Арада югары белемлеләр дә бар. Хәмер табибны да, консерватория тәмамлап, оркестрда уйнаган музыкантны да аямый. Стаканга үрелгән­нәр иртәме-соңмы упкынга оча: аларны җәмгыятьтән сызып аталар, якыннарын югалтып кына калмыйча, үз тормышларын да җимерәләр. Шуңа социаль яктан имин бул­маган гаиләдә үскәннәр генә бу бәлагә тарый дип һич тә әйтеп булмый», – ди Данияр Бариевич.
Быел фонд рәшәткә артыннан чыгучылар өчен социаль үзәк тә ачты. Җәзаларын үтәү вакытында якыннарын, өйләрен югалтканнар иреккә чыккач билгесезлектә кала. Иртәгәсе көне булмаганнар кыек юлга басып, кабат төрмә сәкесенә кайтырга мөмкин. Хөкем ителгән­нәргә комплекслы ярдәм итү турындагы закон быел гамәлгә кергәннән соң фонд булдырган әлеге социаль үзәктә яшәп торырга гына түгел, ә юридик һәм социаль ярдәм алырга да мөм­кин. Бу үзәктә бер елга кадәр бушлай яшәү дәверендә теләге булган­нарга аякка басу мөмкинлеге бар – пробация программасы ярдәм итәчәк. 

Фонд махсус хәрби операциядән кайтучыларга да ярдәм итә. Алар өчен махсус программа төзелгән. Данияр Бариевич фронттагы егетләр янына шәхсән үзе дә барып йөри, гуманитар ярдәм илтә. Рубежное, Луганск, Лисичанск шәһәрләрендә производство ачып, эш урыннары булдыру теләге белән дә яна. Тагын бер теләге – күппрофильле социаль-хезмәт үзәге булдыру. Ягъни әлегә төрле урында булган социальләшү модельләрен барысын бер мәйданга җыю. Бу очракта чыгым азаеп, яр­дәм итү нәтиҗәсе тагын да артачак дип саный фонд җитәкчесе.

Ә нәтиҗәләр юк түгел: кичә адашып йөргән ике җан фондның предприя­тиесендә танышып, гаилә корып балалар үстерә, почмагы булмаганнар – ипотекага кереп фатир, машина йөртү хокукына ия булып – машина сатып ала. Дөрес, бәйлелек тышавыннан ычкына алмыйча, кире элекке тормышына кайтучылар да юк түгел, әмма алар аз. Тормышка кайту бары тик кешенең теләгеннән һәм фондтагы кебек дөрес итеп төзелгән ярдәм күрсәтүдән генә тора. 

Резеда ХАЕВА, Татарстан Республикасы Сәламәтлек саклау министрлыгының баш наркологы, Республика клиник наркология диспансеры баш табибының медицина буенча урынбасары 
 
Соңгы елларда безнең республикада наркологик вазгыятьтә уңай якка үзгә­решләр күзәтелә. Иң сөенечлесе – исәптә торучы кешеләр саны акрынлап кими. Бүгенге көндә Татарстанда 48 меңгә якын кеше нарколог күзәтүендә исәптә тора. Ир-атлар хатын-кызларга караганда күбрәк. Татарстанда ел саен 1700 дән артык кеше наркологик йә алкоголь бәйлелеге проблемасы буенча беренче тапкыр бел­гечкә мөрәҗәгать итә. Әгәр авыру тулы стационар дәвалану һәм реабилитация курсын үтсә, ремиссия (ягъни кабат куллануга кайтмау) 40 процентка кадәр җитә ала. (Дөньяви күрсәткеч – 30 процент) Бу – бик яхшы күрсәткеч. 

Организмны агудан арындыру, ягъни детоксикация, уртача алганда 21 көн дәвам итә. Реабилитация исә өч айга кадәр сузылырга мөмкин. Сәламәтләнү барышында авырулар сәламәтлек белән генә бәйле түгел, социаль проблемалар белән дә очраша: эшкә урнашу, гаилә белән мөнәсәбәт­ләрне яңадан кору, яңа, сәламәт гадәтләр формалаштыру – болар барысы да зур көч таләп итә. Шушы юлда авыруларга ярдәм итү максатыннан, диспансерыбызда дәваланудан соң амбулатор программалар да эшли. Аларга төркем белән шөгыльләнүләр, психолог белән аерым эшләүләр керә.

Без аңлыйбыз: бу авыруга каршы көрәшү өчен кешенең тәнен генә түгел, аның рухын, психик халәтен, җәмгыять­тәге урынын да торгызу кирәк. Ә моның өчен комплекслы эш алып бару зарур. Республика клиник наркодиспансерында авыруларга ярдәм итү өчен барлык мөмкинлекләрне кулланабыз. Тулы савыгу юлы – реабилитация генә түгел, ә ресоциализация белән дә дәвам итә. Бу этапта безгә Республика Ресоциализация фонды зур ярдәм күрсәтә: эшкә урнаштыру, психологик тернәкләндерү, даими төркем терапияләре, спорт ярышлары һәм кызыклы чаралар оештыру – болар барысы да кешене яңадан тулы канлы тормышка кайтару өчен эшләнә.
Фотолар фонд архивыннан алынды. 

Фотолар фонд архивыннан алынды.