Тукай аралашкан шәхесләр турында

Шагыйрьнең туган елы безнең көннәрдән ераклашкан саен, халыкта аның тормышын, иҗатын тулырак өйрәнү теләге арта гына бара. Дуслары кемнәр булган, кемнәр белән аралашкан шагыйрь? Бу сорауларга җавап табу безнең һәммәбез өчен дә бик мөһим. Әйе, эзләнүләр дәвам итә. Яңа табылган һәр мәгълүмат, һәр документ Тукай аралашкан шәхесләр турында сөйли, шагыйрьнең көнкүрешен, иҗатын тулырак ачыкларга ярдәм итә. Әлбәттә, табылган мәгълүматлар төрле: аларның бәхәслеләре бар, бәхәссезләре. Өйрәнү, эзләнү эшләре дә төрле юнәлештә алып барыла. Мәсәлән, Тукайның Уральск каласында яшәгән чоры — өйрәнүләрнең бер юнәлеше. Шагыйрь егерме җиде еллык гомеренең унике елын шушы калада үткәргән. Бу дәвер тарихка Тукай тормышынын чын мәгънәсендә якты борылыш, үсү, җитлегү, кечкенә Апуштан бөек Тукайга әверелү дәвере булып кереп калган.
Монда ул «Мотыйгыя» мәдрәсәсендә укый. Бер үк вакытта өч ел буе рус классында да белем ала. Бу шәһәрдә әле дә Тукай белгән кешеләрнең туганнары, якыннары, оныклары яши. Шуңа күрә анда табылган мәгълүматлар аеруча әһәмиятле, аеруча кыйммәтле.
Тукай белән аралашкан гаиләләр турында сөйләгәндә иң беренче чиратта Төхфәтуллиннарны, Җамалетдиновларны, Хәбибуллиннарны, Нугаевларны, Сапараевларны, Галия Кайбцкаяны истә тотам мин. Бу исемлеккә, шулай ук, шагыйрьнең сабакташы Ш. Утюшевның оныкларын, танышлары Ф. Уразова, Ф. Мөхәммәтшина, А. К. Гладышев, Н. Хөсәенов, Зиннәт апа Баткаева, Мәрьям апа Галиеваның туганнарын, якыннарын да кертергә кирәк.
Тукайга бәйләнеше булган кешеләрдән, тагын, Ярулла Моради турында, шагыйрьнең Гурьевтагы туганнары турында эзләнүләр алып барасы иде. Тукайның дусты шагыйрь Н. Хуҗаши, (ул 1906 елда ук вафат булган) Мортаза белән Исмәгыйль (бертуган) Шәриповлар, сәгатьче Камали, аның хатыны Нәгыймә апа Таишева турында да без бик аз беләбез әле. Нәгыймә апа — Такташка кардәш кеше, 1981 елда Уральскида дөнья куйган.
Әйткәнемчә, шагыйрь тормышын ачыклаучы без белмәгән вакыйгалар күп. «Фикер», «Уралец», «Уральский дневник» гәҗитләре теркәлмәләренең шактый саннары юкка чыккан. Кая алар? Аларда шагыйрьгә кагылышлы ниләр язылган булган?
1906 елда чыккан «Фикер» гәҗитендә Г. А. Арыков, Шапошников, Н. Руднев исемнәре телгә алына. Н. И. Шилова, А. М. Бокаушиналар турында да эзләнүне туктатырга ярамый. Тукай аларны белгән, чыгышларын тыңлаган.
Журнал укучылар игътибарына бу юлы берничә фоторәсем тәкъдим итәм мин. Аларның һәрберсе Тукайга бәйләнешле, аның чолганышында булган кешеләргә кагыла.
Бу фотода Кашкинбаевлар гаиләсе. Сулда: Зөһрә Салих кызы Терегулова, аның янәшәсендә И. Кашкинбаев. Зөһрәнең ире.

Уральскиның реаль училищесы укучысы И. Кашкинбаев яшьләрнең Кәраван сарайда үткәрелгән яшерен җыелышларында катнаша. Ул җыелышларга Тукай да килгәләгән.
И. Кашкинбаев Казан университетының медицина факультетында укыганда X. Ямашевларда булгалаган. Зөһрә Терегулова, Хәдичә Ямашева аның белән шунда танышкан. Кызлар икесе дә Тукайны әйбәт белгәннәр.
*И. Кашкинбаев 1939 елда нахакка төрмәдә утыра. Соңрак Ватан сугышында катнаша, күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз орденына лаек була.
Берсе утырып, икенчесе басып торучы кызлар рәсеменә игътибар итегез әле. Басып торучы кызның исеме — Бибигайшә, фамилиясе — Билюкова.

Шагыйрь чордашларының истәлекләренә караганда, алар Тукай белән яратышканнар. Бибигайшә Төхфәтуллиннарның хатын-кыз укытучылар әзерләү мәктәбен тәмамлап, укытучы булып эшләгән. Бу дөньядан революциягә кадәр үк киткән. Бибигайшә янәшәсендә дус кызы. Әлегә аның исемен беркем дә әйтә алмады.
Менә тагын ике кыз рәсеме.
Тукай Уральскидан китеп, алты ел узгач, 1913 елда төшерелгән рәсем бу. Сул яктагы кыз — Зиннәт апа Баткаева.

Ул да Төхфәтуллиннар мәктәбендә укыган. Тукай Уральскига килгән чорда Төхфәтуллиннар йортында яшәгән. Кайчакта иптәш кызы Мәрьям Галиева белән типографиягә килгәннәр, Тукайга ашарга китергәннәр. Мәрьям чая, кыю кыз булган. Тукайга шаян сүзләр әйткәләгәндер, мөгаен, егет тә җавапсыз калмагандыр.
Тукайның «Укыгыз кызлар, укыгыз!» шигыре күпләрегезгә мәгълүмдер. Бу шигырен ул шул рәсемдәге кызларга атап язган. Уңда Уральскиның Ярулла мөэзин кызы. Исемен әлегә белмибез, фамилиясе Гафиятуллина. Төхфәтуллиннарның кардәшләре. Сулдагысы Рәхмәтулла мөэзин кызы. Гафиятуллина ханым 1960 нчы елларда Казанда вафат булган. Янәшә генә яшәгәнбез, күрешеп, очрашып сөйләшә алмыйча калдык. Нинди үкенеч!
Гафиятуллина апаның ире дә бик күркәм кеше булган. Игътибар итегез, аның мәрхәмәтле, затлы кеше булуы йөзеннән үк күренеп тора.

Рәсемдәге кечкенә бала — аларның беренче уллары.

Менә бу яшь кыз Гафиятуллина ханымның сеңлесе — Гаршия Гафиятуллина.

Журнал укучыларга янә ике фоторәсем тәкъдим итәм. Аның берсе — Надежда Ивановна Шилова.

Тукай аны нәкъ менә шушы рәсемдәге яшендә күргән. Икенче рәсемдә Г. И. Бердеев.

Ул «Фикер» гәҗитендә хәбәрче булып эшләгән. Революциядән соң күренекле җәмәгать эшлеклесе булган. Утызынчы елларда атып үтерелгән.
Әйе, Тукаебызның тормыш юлында очраган күп кешеләрне без белеп җиткермибез шул. Шуңа күрә безгә эзләнәсе дә, эзләнәсе әле. Эзләнүдән туктарга ярамый.
Монда ул «Мотыйгыя» мәдрәсәсендә укый. Бер үк вакытта өч ел буе рус классында да белем ала. Бу шәһәрдә әле дә Тукай белгән кешеләрнең туганнары, якыннары, оныклары яши. Шуңа күрә анда табылган мәгълүматлар аеруча әһәмиятле, аеруча кыйммәтле.
Тукай белән аралашкан гаиләләр турында сөйләгәндә иң беренче чиратта Төхфәтуллиннарны, Җамалетдиновларны, Хәбибуллиннарны, Нугаевларны, Сапараевларны, Галия Кайбцкаяны истә тотам мин. Бу исемлеккә, шулай ук, шагыйрьнең сабакташы Ш. Утюшевның оныкларын, танышлары Ф. Уразова, Ф. Мөхәммәтшина, А. К. Гладышев, Н. Хөсәенов, Зиннәт апа Баткаева, Мәрьям апа Галиеваның туганнарын, якыннарын да кертергә кирәк.
Тукайга бәйләнеше булган кешеләрдән, тагын, Ярулла Моради турында, шагыйрьнең Гурьевтагы туганнары турында эзләнүләр алып барасы иде. Тукайның дусты шагыйрь Н. Хуҗаши, (ул 1906 елда ук вафат булган) Мортаза белән Исмәгыйль (бертуган) Шәриповлар, сәгатьче Камали, аның хатыны Нәгыймә апа Таишева турында да без бик аз беләбез әле. Нәгыймә апа — Такташка кардәш кеше, 1981 елда Уральскида дөнья куйган.
Әйткәнемчә, шагыйрь тормышын ачыклаучы без белмәгән вакыйгалар күп. «Фикер», «Уралец», «Уральский дневник» гәҗитләре теркәлмәләренең шактый саннары юкка чыккан. Кая алар? Аларда шагыйрьгә кагылышлы ниләр язылган булган?
1906 елда чыккан «Фикер» гәҗитендә Г. А. Арыков, Шапошников, Н. Руднев исемнәре телгә алына. Н. И. Шилова, А. М. Бокаушиналар турында да эзләнүне туктатырга ярамый. Тукай аларны белгән, чыгышларын тыңлаган.
Журнал укучылар игътибарына бу юлы берничә фоторәсем тәкъдим итәм мин. Аларның һәрберсе Тукайга бәйләнешле, аның чолганышында булган кешеләргә кагыла.
Бу фотода Кашкинбаевлар гаиләсе. Сулда: Зөһрә Салих кызы Терегулова, аның янәшәсендә И. Кашкинбаев. Зөһрәнең ире.

Уральскиның реаль училищесы укучысы И. Кашкинбаев яшьләрнең Кәраван сарайда үткәрелгән яшерен җыелышларында катнаша. Ул җыелышларга Тукай да килгәләгән.
И. Кашкинбаев Казан университетының медицина факультетында укыганда X. Ямашевларда булгалаган. Зөһрә Терегулова, Хәдичә Ямашева аның белән шунда танышкан. Кызлар икесе дә Тукайны әйбәт белгәннәр.
*И. Кашкинбаев 1939 елда нахакка төрмәдә утыра. Соңрак Ватан сугышында катнаша, күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз орденына лаек була.
Берсе утырып, икенчесе басып торучы кызлар рәсеменә игътибар итегез әле. Басып торучы кызның исеме — Бибигайшә, фамилиясе — Билюкова.

Шагыйрь чордашларының истәлекләренә караганда, алар Тукай белән яратышканнар. Бибигайшә Төхфәтуллиннарның хатын-кыз укытучылар әзерләү мәктәбен тәмамлап, укытучы булып эшләгән. Бу дөньядан революциягә кадәр үк киткән. Бибигайшә янәшәсендә дус кызы. Әлегә аның исемен беркем дә әйтә алмады.
Менә тагын ике кыз рәсеме.
Тукай Уральскидан китеп, алты ел узгач, 1913 елда төшерелгән рәсем бу. Сул яктагы кыз — Зиннәт апа Баткаева.

Ул да Төхфәтуллиннар мәктәбендә укыган. Тукай Уральскига килгән чорда Төхфәтуллиннар йортында яшәгән. Кайчакта иптәш кызы Мәрьям Галиева белән типографиягә килгәннәр, Тукайга ашарга китергәннәр. Мәрьям чая, кыю кыз булган. Тукайга шаян сүзләр әйткәләгәндер, мөгаен, егет тә җавапсыз калмагандыр.
Тукайның «Укыгыз кызлар, укыгыз!» шигыре күпләрегезгә мәгълүмдер. Бу шигырен ул шул рәсемдәге кызларга атап язган. Уңда Уральскиның Ярулла мөэзин кызы. Исемен әлегә белмибез, фамилиясе Гафиятуллина. Төхфәтуллиннарның кардәшләре. Сулдагысы Рәхмәтулла мөэзин кызы. Гафиятуллина ханым 1960 нчы елларда Казанда вафат булган. Янәшә генә яшәгәнбез, күрешеп, очрашып сөйләшә алмыйча калдык. Нинди үкенеч!

Ак кофта кигәне Гафиятуллина ханым.
Гафиятуллина апаның ире дә бик күркәм кеше булган. Игътибар итегез, аның мәрхәмәтле, затлы кеше булуы йөзеннән үк күренеп тора.

Рәсемдәге кечкенә бала — аларның беренче уллары.

Менә бу яшь кыз Гафиятуллина ханымның сеңлесе — Гаршия Гафиятуллина.

Журнал укучыларга янә ике фоторәсем тәкъдим итәм. Аның берсе — Надежда Ивановна Шилова.

Тукай аны нәкъ менә шушы рәсемдәге яшендә күргән. Икенче рәсемдә Г. И. Бердеев.

Ул «Фикер» гәҗитендә хәбәрче булып эшләгән. Революциядән соң күренекле җәмәгать эшлеклесе булган. Утызынчы елларда атып үтерелгән.
Әйе, Тукаебызның тормыш юлында очраган күп кешеләрне без белеп җиткермибез шул. Шуңа күрә безгә эзләнәсе дә, эзләнәсе әле. Эзләнүдән туктарга ярамый.
Татар хатын-кызлары өчен кызыклы язмаларны Сөембикә Telegram-каналында укыгыз
Хәзер укыйлар
-
Балдаклар, туй күлмәге калды, ә мин... Сүземне ерактанрак башлыйм әле. Әти үлгәндә мин әле тумаган да булганмын – әни 7 айлык корсаклы килеш калган. Аңа бу вакытта нибары 21 яшь булган...
-
Ялгыз канат Ире чит хатынга чыгып китсә дә, йөрәк болай әрнемәс иде. Хыянәтен кичерә алмый, мендәр кочаклап елар да, мәхәббәтне нәфрәткә әйләндереп яшәр иде. Ә ул хатынына гына түгел, балаларына, әти-әниләренә, диненә, үзенә хыянәт итте. Миләүшә яшь көе ирсез калды.
-
Рәхмәт, әнием! Аның ирен үтереп ташладылар. Дөресрәге, үләр дәрәҗәгә җиткәнче кыйнап ыргыттылар... Аңсыз гәүдәсен өйләреннән ике йөз метрлар чамасы җирдә, барак кебек шыксыз йортларның пычрак ишегалдыннан таптылар...
-
Бар җылымны сиңа бирәм, әни... Әнигә бар җылыңны да, назыңны да, яратуыңны да бирәсең, чөнки ул әни, һәм башкача уйлау, яшәү мөмкин түгелдер... Ә үз әниең булмаса?! Кемгә бүләк итәргә? Сине ничек бар шулай кабул итә торган кем бар тагын?! Әни бар! Иремнең әнисе!
-
Менә шулай... Чәй кайнар суга эләгү белән куе булып чыга башлый. Буяу бит инде. Шайтан алгыры!..
Соңгы комментарийлар
-
28 июнь 2022 - 10:56Без имениСез язманы игътибар белән укымаган, ахры, иптәшләр. Монда бит колхозчы баласының кеше була алмавы турында бармый сүз! Ә ата-ананың баланы аралавы, башкаларга караганда, начаррак мөнәсәбәттә булуы турында сүз бара. Әгәр шартлар булса, бу өлкән кыз да, кече сеңлесе кебек, врач була алыр иде!Врач буласы урынга авылда әбиләр карыйм
-
28 июнь 2022 - 11:47Без имениУзегез йомшак булгансыз. Чыгып китяргя иде. Нык телясягез врач булыр идегез. Урында утырып , хыяллар белян яшяргя унайлырак булган курясен сезгя. Атиегез гаепле тугел ,а узегез . А хазер барсы да гаепле сезнен очен. Алай булмай шул. Узегез ялгышкансыз. Шуны анлагыз хям яшягез алга карап. Артка карап, барсында гаепляп тугел.Врач буласы урынга авылда әбиләр карыйм
-
24 июнь 2022 - 20:10Без имениАзаматны ышандырып йорисе тугел иде! Йомшак ирлэр дэ ничектер бэхетле яши бит эле. Кайбер гаилэдэ хатын-кыз эйдэп бара, торле гаилэ бар. Ин мохиме, ир куп эчмэсен, акча тапсын.Балдаклар, туй күлмәге калды, ә мин...
-
Ханбикәләребез Кем ул ханбикә? Дөресен әйтик, бәгъзеләребез аны көнгә биш-алты күлмәк алыштыручы көяз хатын, ефәк тотканнан да кулы кабаручы назлы җан итеп күз алдына китерә. Әлбәттә инде, иркә, тәкәббер вә кыланчык..
-
Кадерле Мәрьям апа Шундый язмышлы кешеләр була, күзгә-башка әллә ни чалынмыйча, тыйнак, гади генә яшиләр дә тыныч кына китеп тә баралар.
-
Сугыш өзгән хыял Сәхнәдә В. Асафьевның «Бахчасарай фонтаны» балеты бара. Уланованың Мариясе шулкадәр табигый, чын, ышандырырлык итеп үлә – ирексездән күзләргә яшь тула.
-
Шәфкать иясе Шәфика Сәнгать күгендә кыска гына вакыт балкып янган Шәфика Котдусованы атылган йолдызга тиңлиләр.