«Калпак», «каракалпак» атлы татарлар кемнәр алар?

…XVI—XVII гасырлар чигендә нугайлардан зур-зур төркемнәр, тоткынлыкка төшепме, үз теләкләре беләнме, Россиянең үзәктәге кенәзлекләренә барып урнаша яки көньяк чикләренә «сакка» куела.
Аларга бераздан телләре һәм гореф-гадәтләре белән якын булган мишәрләр, Казан һәм Касыйм татарлары килеп кушыла. Нугай авыллары шулай әкренләп, кайбер үзенчәлекләре сакланган хәлдә, татар авылына әйләнә. Андый авыллар Рязань, Пенза, Ульяновск, Волгоград тирәләрендә әле дә бар һәм аларның халкы кайчандыр нугайдан чыкканнарын белеп яши. Ногаев, Нагаев, Нугаев фамилияләренең еш очравы да чыгышларына ишарә. Монысы нугай-татар багланышларының бер ягы гына әле.
XVIII—XIX гасыр чигендә «кыпчакара» элемтәләр «өчпочмагы»: татар-нугай-казахлар арасында үтә үзенчәлекле тарихи-мәдәни багланышлар туа. Идел буендагы Эчке Урда — казахларның Бүкәй Урдасы солтаны Бүкәй хан Нуралиев һәм аның улы, рус армиясе генералы җиһангир хан Бүкәевнең хәйләкәр-тәвәккәл адымы этәргеч бирә моңа. Патша армиясеннән далага качкан солдатларны — Бөгелмә, Бәләбәй, Богырыслан егетләрен алар урдага килеп кушылган ят кавем — «калпаклар» яки «каракалпаклар» дип ябсарып калалар. Бу — 1799—1801 еллар. Тагын ун елдан җиһангир, буйсынмауда гаепләп, аларны Урдадан кудырта һәм урыннарына Царицыннан, шулай ук рөхсәтсез киткән мишәрләрне ала. 1841—1842 елларда ул Оренбург-башкорт ягы «калпакларын» ярлыкый, ә калганнарын һәм Царицын мишәрләрен Иделнең уң як ярына күчертә. Дүрт дистә ел эчендә тегеләре дә, болары да, әлбәттә, туган төбәкләре белән элемтәләрен югалтып өлгерә. Шулай итеп, бүкәй казахлары арасында «калпак» яки «каракалпак» исемен йөртүче, аз гына үзгәреш кичергән татар телендә сөйләшүче төркем пәйда була. Бүгенге көндә аларның ике меңләбе Казахстан җирләрендә, тагын ике меңе Волгоград һәм Саратов якларында яшәп ята. «Сак-Сок» бәетен, «Шүрәле»не, татарның бию көйләрен алар гасырлар аша җуймый саклап килә алганнар. Ләкин шунысы: бер үк гаилә әгъзаларының хәзер кайсы татар дип, кайсы казах, башкорт, каракалпак дип теркәлү очраклары байтак.
Яңадан үткәннәргә кайтыйк. Ярлыкау табуга ирешкәннәрнең җиһангир хозурына кайтасы килмәгәннәре әкренләп, 1890 елларга кадәр, Әстерхан губернасына урнашып бетә. Каспий буе казахларына килеп сыенганнары «казах токымы калпак» булып китә. Карагаш нугайлар арасындагылары ярымкүчмә тормыш алып баручы «шобалатчы-найман ыруы»ннан санала башлый. Каракалпаклар арасында үз чыгышларын белмәүчеләр байтак ук. Үзләрен чын нугайлар дип раслаучы каракалпаклар, соңгы вакытта, безнең тәкъдим белән архив документларын өйрәнгәч, фикерләрен үзгәрттеләр.
Әстерхан ягы каракалпаклары турында ишеткән Нукус галимнәре «далага китеп адашкан» кардәшләрен эзләп бага һәм, әлбәттә, табалмый, чөнки «кара калпак» атамасы төрки телләрдә кабат-кабат «туып» тора. Үзбәкстан каракалпаклары белән безнекеләр арасында кардәшлек юк.
Казах һәм карагаш нугай этник тирәлегенә килеп эләккән «каракалпак» татарлар аерымланырга омтылмый, әмма үзенчәлекләрен саклый килә. Алар аерым бер матур, укымышлы һәм булдыклы санала, күзләренең төсе дә ят кавемнән булуларын күрсәтеп тора.
1988 елның 21 августында Кызыл Яр районының Сәетләр авылында булган бер тәэсирле очрашу турында әйтим әле. Нугайның найман-шобалатчы-каракалпак токымы, Җиһангир хан урдасыннан күчкән «калпак» оныгы Кесәбикә Якупова (җакупалиева) белән Алабуга шәһәреннән килгән хөрмәтле кунагыбыз, профессор Леонид Арсланов, шунда рәхәтләнеп татарча сөйләшеп аңлаштылар. «Бөгелмә яклары сөйләше», — диде профессор әңгәмәдәшенең теле турында. 1910 елгы Кесәбикә апа үскән гаиләдә дә шулай сөйләшкәннәр.
…Яңа Кучергановка авылы кешеләре үзләрен «мишәрләрдән чыккан каракалпак» яки «артык мишәрләр» дип йөртә. Бу авылның тагын ике исеме бар: Килдермеш һәм Каракалпак-авыл. 2000 елның маенда шушы авылның өлкән кешесе Гөлбану ханым Неклюдова (Дәүләтшина) әбисе Мәрьям Әбдрәшитова сүзләрен искә төшереп торды. «Безнең әти-әниләр ерактан килгән кешеләр иде. Ир-атларның башында муллалар кия торган кара чалмалар иде», — ди торган була әбисе. Исәпләп карагач, халык хәтерендә калган көннәрнең авыл кешеләренең казах урдасыннан китү вакытына туры килүе беребезне дә гаҗәпләндермәде.
Россиянең үзәге һәм көньягында барган этнотарихи багланышларны барлау үтә катлаулы эш. Тарих дәвам итә. Төрки дөньяның төрле этнослары арасындагы элемтәләрне өйрәнергә дә өйрәнергә әле.
Виктор Викторин, тарих фәннәре кандидаты, Әстерхан өлкәсе губернаторының референт-киңәшчесе.
«Сөембикә», № 10, 2007.
Татар хатын-кызлары өчен кызыклы язмаларны Сөембикә Telegram-каналында укыгыз
Хәзер укыйлар
-
Балдаклар, туй күлмәге калды, ә мин... Сүземне ерактанрак башлыйм әле. Әти үлгәндә мин әле тумаган да булганмын – әни 7 айлык корсаклы килеш калган. Аңа бу вакытта нибары 21 яшь булган...
-
Ялгыз канат Ире чит хатынга чыгып китсә дә, йөрәк болай әрнемәс иде. Хыянәтен кичерә алмый, мендәр кочаклап елар да, мәхәббәтне нәфрәткә әйләндереп яшәр иде. Ә ул хатынына гына түгел, балаларына, әти-әниләренә, диненә, үзенә хыянәт итте. Миләүшә яшь көе ирсез калды.
-
Рәхмәт, әнием! Аның ирен үтереп ташладылар. Дөресрәге, үләр дәрәҗәгә җиткәнче кыйнап ыргыттылар... Аңсыз гәүдәсен өйләреннән ике йөз метрлар чамасы җирдә, барак кебек шыксыз йортларның пычрак ишегалдыннан таптылар...
-
Бар җылымны сиңа бирәм, әни... Әнигә бар җылыңны да, назыңны да, яратуыңны да бирәсең, чөнки ул әни, һәм башкача уйлау, яшәү мөмкин түгелдер... Ә үз әниең булмаса?! Кемгә бүләк итәргә? Сине ничек бар шулай кабул итә торган кем бар тагын?! Әни бар! Иремнең әнисе!
-
Менә шулай... Чәй кайнар суга эләгү белән куе булып чыга башлый. Буяу бит инде. Шайтан алгыры!..
Соңгы комментарийлар
-
28 июнь 2022 - 10:56Без имениСез язманы игътибар белән укымаган, ахры, иптәшләр. Монда бит колхозчы баласының кеше була алмавы турында бармый сүз! Ә ата-ананың баланы аралавы, башкаларга караганда, начаррак мөнәсәбәттә булуы турында сүз бара. Әгәр шартлар булса, бу өлкән кыз да, кече сеңлесе кебек, врач була алыр иде!Врач буласы урынга авылда әбиләр карыйм
-
28 июнь 2022 - 11:47Без имениУзегез йомшак булгансыз. Чыгып китяргя иде. Нык телясягез врач булыр идегез. Урында утырып , хыяллар белян яшяргя унайлырак булган курясен сезгя. Атиегез гаепле тугел ,а узегез . А хазер барсы да гаепле сезнен очен. Алай булмай шул. Узегез ялгышкансыз. Шуны анлагыз хям яшягез алга карап. Артка карап, барсында гаепляп тугел.Врач буласы урынга авылда әбиләр карыйм
-
24 июнь 2022 - 20:10Без имениАзаматны ышандырып йорисе тугел иде! Йомшак ирлэр дэ ничектер бэхетле яши бит эле. Кайбер гаилэдэ хатын-кыз эйдэп бара, торле гаилэ бар. Ин мохиме, ир куп эчмэсен, акча тапсын.Балдаклар, туй күлмәге калды, ә мин...
-
Ханбикәләребез Кем ул ханбикә? Дөресен әйтик, бәгъзеләребез аны көнгә биш-алты күлмәк алыштыручы көяз хатын, ефәк тотканнан да кулы кабаручы назлы җан итеп күз алдына китерә. Әлбәттә инде, иркә, тәкәббер вә кыланчык..
-
Кадерле Мәрьям апа Шундый язмышлы кешеләр була, күзгә-башка әллә ни чалынмыйча, тыйнак, гади генә яшиләр дә тыныч кына китеп тә баралар.
-
Сугыш өзгән хыял Сәхнәдә В. Асафьевның «Бахчасарай фонтаны» балеты бара. Уланованың Мариясе шулкадәр табигый, чын, ышандырырлык итеп үлә – ирексездән күзләргә яшь тула.
-
Шәфкать иясе Шәфика Сәнгать күгендә кыска гына вакыт балкып янган Шәфика Котдусованы атылган йолдызга тиңлиләр.